- قال رسول الله‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله: إنَّ أیسَرَ مَا افتَرَضَ الله‏ُ تَعالی عَلَی الصّائِمِ فی صِیامِهِ، تَرکُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ (1) ؛ آسان‏ترین چیزی که خداوند بر روزه‏دار در روزه‏داری‏اش واجب ساخته، نخوردن و نیاشامیدن است.

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ الجَسَدِ الإِمساکُ عَنِ الأَغذِیَةِ بِإِرادَةٍ وَاختِیارٍ؛ خَوفا مِنَ العِقابِ و رَغبَةً فِی الثَّوابِ وَالأَجرِ(2) ؛ روزه بدن، پرهیز با اراده و اختیار از غذاهاست، از روی ترس از کیفر و با امید به پاداش و اجر الهی .

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ النَّفسِ إمساکُ الحَواسِّ الخَمسِ عَن سائِرِ المَآثِمِ، و خُلُوُّ القَلبِ عَن جَمیعِ أسبابِ الشَّرِّ (3) ؛ روزه نفْس، نگهداری حواس پنجگانه از دیگر گناهان و تهی بودن دل از تمام اسباب بدی است.

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ النَّفسِ عَن لَذّاتِ الدُّنیا أنفَعُ الصِّیامِ(4)؛ سودمندترین روزه، نگهداشتن نفْس از لذّت‏های دنیاست.

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صِیامُ القَلبِ عَنِ الفِکرِ فِی الآثامِ أفضَلُ مِن صِیامِ البَطنِ عَنِ الطَّعامِ(5) ؛ نگه داشتن دل از اندیشیدن درباره گناهان، برتر از نگه داشتن شکم از غذاست.
- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ، و صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ (6)؛ روزه دل، بهتر از روزه زبان و روزه زبان، بهتر از روزه شکم است.
_امام علی علیه السلام فرمودند:نگه داشتن دل از اندیشیدن درباره گناهان، برتر از نگه داشتن شکم از غذاست.

سخنی درباره مراتب روزه‏داری

ز روایات فوق، روشن می‏گردد که روزه، از نظر مراتب و از زاویه نقشی که در تکامل انسان دارد، به سه دسته تقسیم می‏شود و از همین روست که علمای اخلاق و سیر و سلوک، روزه را به: روزه عوام، روزه خواص و روزه خواصّ خواص، تقسیم کرده‏اند. و اینک، توضیح فشرده‏ای از آنها می‌آوریم:

دسته اوّل؛ روزه عوام
این مرتبه از روزه، با پرهیز از مفطِرات روزه صورت می‏پذیرد، با شرحی که در کتاب‏های فقهی آمده است. این مرتبه از روزه، آسان‏ترین و پایین‏ترین مرتبه روزه است. آنچه از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله روایت شده که:
إنَّ أیسَرَ مَا افتَرَضَ الله‏ُ تَعالی عَلَی الصّائِمِ فی صِیامِه، تَرکُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ؛ آسان‏ترین چیزی که خدای متعال بر روزه‏دار در روزه‏داری‏اش واجب ساخته است، نخوردن و نیاشامیدن است.

دسته دوم؛ روزه خواص
در این مرتبه از روزه، روزه‏دار، تنها به پرهیز از مفطرات روزه، بسنده نمی‏کند؛ بلکه از همه حرام‏های الهی پرهیز می‏نماید. از این رو، اجتناب از مفطرات، شرط درستیِ روزه است و اجتناب از حرام‏ها، شرط قبولی آن می‌باشد.

دسته سوم؛ روزه خواصّ خواص
این مرتبه از روزه، با باز داشتن قلب و نگهداری آن از هر چیزی که اشغال‏کننده دل (چه حلال و چه حرام) است بجز خدا، به دست می‏آید. ابوحامد غزالی (م 505 ق) در توصیف این مرتبه از روزه می‏گوید:

امّا روزه خواصّ خواص، روزه دل از همّت‏های دون و اندیشه‏های دنیوی و باز داشتن کلّی آن از غیر خداوند است. شکستن این مرتبه از روزه، با اندیشه درباره غیر خدا و قیامت، و فکر درباره دنیا تحقّق می‏یابد ـ مگر دنیایی که به خاطر دین خواسته شود، که چنین دنیایی، توشه آخرت است و دنیا نیست ـ تا آن جا که اهل دل گفته‏اند: «هر کس در روزش به تدبیر آنچه با آن افطار می‏کند، اهتمام ورزد، گناه بر او نوشته می‏شود؛ چرا که این، از کم‏اطمینانی به فضل خدا و یقین اندک به روزیِ موعود خویش است.»

این مرتبه، رتبه پیامبران، صدّیقان و مقرّبان است. در تفصیل قولی آن، نباید درنگ طولانی داشت؛ ولی در تحقّق عملی آن، تأمّلْ به جاست؛ چرا که آن، رویکرد به خداوند و روی‏گردانی از غیر خدا با همه همّت است و آراسته شدن به این سخن خداست که: «قُلِ اللهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ(انعام/ 91) ؛ بگو: «خدا» ! سپس واگذارشان تا در باطل خویش به بازیچه مشغول باشند.»(7)

امیر مؤمنان، امام علی علیه‏السلام، در اشاره به این سه مرتبه می‏فرماید:
صَومُ القَلبِ خَیرٌ مِن صِیامِ اللِّسانِ وَ صِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ مِن صِیامِ البَطنِ (8)؛
روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان، بهتر از روزه شکم .

هر یک از این دو مرتبه اخیر، به نسبت تلاش روزه‏داران و آمادگی آنان، مراتب بسیاری دارد، علاوه بر این که خودِ روزه هم از زاویه انگیزه‏های روزه‏دار، گوناگون است. نقطه اوج این مراتب، حال روزه‏داری است که انگیزه روزه‏داری‏اش، نه بیم از کیفر و نه شوق به ثواب؛ بلکه تنها به خاطر فرمانبرداری از فرمان الهی، علاقه‏مندی به تقرّب به خدای سبحان و کسب رضا و لقای اوست .
از خداوند سبحان می‏خواهیم که توفیقمان دهد تا در راه آنچه موجب افزایش بهره ما از ضیافت کریمانه رمضان می‏شود، بکوشیم و بالاترین و والاترینِ مراتب روزه‏داری را به ما عنایت فرماید.

پی‌نوشت‌ها:
1- المقنعة: 310، الإقبال: 1/196، بحار الأنوار: 97/352.

2- غرر الحکم: 5888 .

3- غرر الحکم: 5889 .

4- غرر الحکم: 5874 .

5- غرر الحکم: 5873 .

6- غرر الحکم: 5890 .

7- إحیاء علوم الدین: 1/350؛ المحجّة البیضاء: 2/131 .

8- غرر الحکم: 5890 .

منبع:
کتاب ماه خدا، محمدی ری شهری، ج 1، ص 153.